Մարդկությունը հույս ունի, որ նորարարություններն աշխարհն ավելի լավը կդարձնեն, գիտնականները լիովին համոզված են դրանում։ Բայց առաջընթացի փրկության հավատը չի խանգարում փորձագետներին մտածել առաջադեմ զարգացումների վտանգների մասին։
Գիտության ի հայտ գալուց ի վեր չեն դադարել քննարկումներն այն մասին, թե ինչ տարբերակներ են հնարավոր որոշակի տեխնոլոգիաների ոչ նպատակային, վտանգավոր, ոչ խաղաղ ճանապարհով օգտագործելու համար։ Միևնույն ժամանակ, գիտական հանրությունը ոչ մի կերպ մտադիր չէ խուճապ սերմանել. դրա համար որևէ պատճառ չկա, քանի որ այս աշխարհում ամեն ինչ կարելի է օգտագործել ոչ այնպես, ինչպես նախատեսված է, ոչ միայն գիտական զարգացումները, այլ նույնիսկ բնության կողմից նվիրաբերված ռեսուրսները: Քննարկման ամբողջ նպատակը ռիսկերն ուսումնասիրելն է։
Փորձենք տեսնել, թե կոնկրետ ինչն է այսօր հետաքրքրում գիտնականներին, ինչ առաջադեմ տեխնոլոգիաների ինչ խնդիրներ են նրանք քննարկում և ինչ պոտենցիալ խնդիրներ են պատրաստվում լուծել։
Արհեստական բանականություն և թույներ
Արհեստական ինտելեկտը և մեքենայական ուսուցման տեխնոլոգիաները մեծ ներուժ ունեցող ռեսուրս են: Դրա կիրառման հնարավոր ոլորտներից մեկը դեղաբանությունն է։ Ակնկալվում է, որ հզոր նեյրոնային ցանցերը կօգնեն բարձր ճշգրտությամբ բացահայտել մոլեկուլներն արդյունավետ դեղամիջոցներ ստեղծելու համար: Գիտնականները նկատի ունեն դեղորայք գրեթե ցանկացած հիվանդության համար կամ հստակ հայտնի հատկություններով կոնկրետ խնդիրների լուծման համար նախատեսված դեղամիջոցներ։ Այն արագությունը, որով հնարավոր կլինի դեղեր մշակել, չի համեմատվի այն ամենի հետ, ինչ հիմա ունենք՝ հենվելով միայն «մարդկային խելքի» վրա։
Սակայն նույն արագությամբ հնարավոր կլինի թույն ստեղծել, զգուշացնում են Nature Machine Intelligence ամսագրում հրապարակված հոդվածի հեղինակները։ Փորձագետները փորձարկում են անցկացրել, որի ընթացքում նրանք փորձել են վնասակար նյութեր ստեղծել՝ օգտագործելով մեքենայական ուսուցման համակարգը, որը նախատեսված է ոչ թունավոր միացությունների որոնման համար: Արդյունքում, վեց ժամից էլ քիչ ժամանակում նրանք կարողացան հայտնաբերել տասնյակ հազարավոր վտանգավոր մոլեկուլներ, ներառյալ նրանք, որոնք իրենց բնութագրերով նման են քիմիական պատերազմի VX գործակալին:
Պատվաստանյութեր և վիրուսներ
Պոտենցիալ չարաշահման խնդրին վերաբերող մեկ այլ գիտական աշխատանք վերաբերում է ներկայիս COVID-19 պատվաստանյութերին:
Հոդվածում գիտնականները դիտարկում են՝ ինչպես mRNA, այնպես էլ՝ վեկտորային հարթակներ։ Երկու հարթակներն էլ աշխատում են՝ ստիպելով մարմնի բջիջներին ինքնուրույն արտադրել սպիտակուցներ, որոնք նույնական են վիրուսի սպիտակուցին, որի նկատմամբ անձեռնմխելիություն է պահանջվում: Միևնույն ժամանակ, առաջինը դրա համար ուղղակիորեն օգտագործում է մատրիցային RNA («սպիտակուցի արտադրության հրահանգ»), իսկ երկրորդը «հրահանգները» փաթեթավորում է «առաքման մոդուլներ»՝ հիմնված գենետիկորեն ձևափոխված վիրուսների վրա, որոնք չունեն վերարտադրվելու ունակություն:
Առաջին տեխնոլոգիան քիչ անհանգստություն է առաջացնում՝ mRNA պատվաստանյութեր ստեղծելիս վիրուսի ամբողջ գենոմի հետ աշխատանք չկա: Երկրորդը մի քիչ ավելի մտահոգվելու տեղիք է տալիս։ Քանի որ վեկտորային հարթակը ներառում է վեկտորային վիրուսի գենետիկական նյութի փոփոխություն, տեխնոլոգիան կարող է օգտագործվել ոչ միայն պաթոգենը թուլացնելու համար (ինչպես դա տեղի է ունենում, օրինակ, Sputnik V-ի կամ Johnson & Johnson-ի պատվաստանյութի ստեղծման ժամանակ), այլև այն ամրապնդելու համար։ Այսինքն՝ բարձրացնել վիրուլենտությունը, վնասակարությունը։
Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ պատվաստանյութերի պատրաստման ավանդական մեթոդները պոտենցիալ հարմար են նպատակային օգտագործման համար: Հոդվածի հեղինակները «կենդանի պատվաստանյութերի» (կենդանի, բայց թուլացած վիրուսի վրա հիմնված պատվաստանյութեր) նման օգտագործման ռիսկը գնահատում են՝ որպես «միջին-բարձր», քանի որ վիրուսը թուլացնելու փորձերը կարող են հանգեցնել վիրուսի անցանկալի մուտացիաների։ Ընդ որում՝ բավականին անկանխատեսելի։
Մատչելի գենետիկական ճարտարագիտություն և պաթոգեն կենսագործիչներ
CRISPR/Cas9 տեխնոլոգիան, որն արժանացել է քիմիայի Նոբելյան մրցանակին 2020 թվականին, դեռևս հարցեր է առաջացնում դրա անվտանգության մասին՝ չարաշահման տեսանկյունից: Գործիքը, որը գենոմի խմբագրումն արագ, հասկանալի, էժան և հասանելի դարձրեց մեծ թվով նույնիսկ անպատրաստ լաբորատորիաների համար, կարող է ամեն ինչ լուծել՝ սկսած ժառանգական հիվանդությունների բուժումից՝ մինչև գենետիկորեն ձևափոխված մոծակների ստեղծում, որոնք չեն կարող տարածել մալարիան:
Այնուամենայնիվ, դրա բազմակողմանիությունն ու օգտագործման հեշտությունն է դառնում անհանգստացնող գործոն. ձեռք բերելով տեխնոլոգիան՝ պոտենցիալ հարձակվողները կարող են մշակել բնական նեյրոտոքսինները կամ ստեղծել վարակիչ նյութերի նոր տեսակներ (բակտերիաներ, վիրուսներ՝ փոխելով գոյություն ունեցողները:
Սինթետիկ կենսաբանություն և նոր տեսակներ
Սինթետիկ կենսաբանությունը վերաբերում է օրգանական միացությունների սկզբունքորեն նոր տեսակների (ֆերմենտներ, գենետիկական հաջորդականություններ, բջիջներ) և նույնիսկ ամբողջական օրգանիզմների զարգացմանը զրոյից: Նման օրգանիզմների ԴՆԹ-ն կարող է ունենալ բնության մեջ չգտնվող նուկլեինային հիմքեր։
«Սինթետիկները» կարող են օգտագործվել, օրինակ, որոշակի քիմիական նյութերի արտադրության համար։
Նաև տեխնոլոգիան կարող է օգտագործվել կենսաբանական կառուցվածքների վրա հիմնված հաշվողական սարքեր ստեղծելու համար, որոնք նմանակում են էլեկտրոնային միկրոսխեմաների նմաններին:
Ամբողջ արդյունաբերության կողմից բխող սպառնալիքները նույնքան մեծ են, որքան ներուժը: Միևնույն ժամանակ, ամենամեծ մտահոգությունը կենսաբանական կամ քիմիական զենք ստեղծելու համար տեխնոլոգիայի կիրառման հնարավորությունն է։
Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ սինթետիկ կենսաբանությունն ավելի դժվար է տիրապետել և կիրառել, քան CRISPR/Cas9-ը կամ դասական գենետիկական տեխնոլոգիաները:
Բժշկական ռոբոտաշինություն և դրա ոչ բժշկական կիրառությունները
Ի տարբերություն գենետիկական ինժեներիայի կամ սինթետիկ կենսաբանության, որն ունի հասարակությանը հսկայական վնաս պատճառելու ներուժ, ռոբոտային կենսաբժշկական սարքերը նման սպառնալիք չեն թվում։
Օրինակ, ինչպես հետազոտողները գրում են Swiss Medical Weekly-ի հոդվածում, ավտոմատացված էկզոկմախքները, որոնք կարող են «ոտքի կանգնեցնել» հենաշարժական խնդիրներ ունեցող մարդկանց կամ ծանր հիվանդների հետ աշխատող բուժքույրերին տալ ուժ խնայելու համար, կարող են օգտագործվել բանակում կամ ապօրինի զինվորական կազմավորումների, բանդաների համազգեստի համար։ Սարքերը կբարձրացնեն մարտիկների արտադրողականությունը, կնվազեցնեն նրանց հոգնածությունը, թույլ կտան նրանց ավելի ազատ տեղաշարժվել կոշտ տեղանքով, առավելություն կտան մարտերում: Նույն սպառնալիքները ներկայացնում են «խելացի պրոթեզները» և իմպլանտացվող նեյրոչիպերը՝ տեսողությունը կամ լսողությունը բարելավելու կամ զգայունությունը նվազեցնելու համար (սովորաբար օգտագործվում են ցավային սինդրոմները բուժելու համար):
Մյուս կողմից, հաքերների թիրախ կարող են դառնալ «խելացի» իմպլանտները, որոնք հաճախ մարդկանց կենդանի են պահում (օրինակ՝ թմրամիջոցների պոմպերը, սրտի ռիթմավարները): Հարձակվողները կարող են օգտագործել սարքի խոցելիությունը՝ վնասելու ինչպես կոնկրետ անձին, այնպես էլ՝ որոշակի արտադրանքի բոլոր օգտագործողներին:
Նանոտեխնոլոգիա և ռազմական տեխնոլոգիաներ
Լայն իմաստով՝ նանոտեխնոլոգիան վերաբերում է գիտական ոլորտին, որը մշակում է նոր անօրգանական նյութեր՝ մանիպուլյացիայի ենթարկելով 1-ից մինչև 100 նանոմետր չափերի մասնիկները: Հաշվի առնելով, որ եզակի բնութագրերով նորարարական նյութերը կարող են ստեղծվել ցանկացածի կողմից, ցանկացածի կողմից և ցանկացած նպատակով, չի կարելի բացառել հասարակության համար վտանգավոր նանոտեխնոլոգիաների կիրառումը։
Անցանկալի օգտագործման տարբերակներից մեկը ռազմական նպատակներով է: Օրինակ՝ զենքի, զինամթերքի, վերքերի ապաքինումն արագացնող նյութերի, թունավոր նյութերի կամ նույնիսկ նանոռոբոտների նախագծման համար, որոնք տեսականորեն կարող են օգտագործվել թշնամուն հաղթելու համար: Նման նորամուծությունների չկարգավորված, անվերահսկելի կամ նույնիսկ «ընդհատակյա» օգտագործումը կհանգեցներ ուժերի անհավասարության, գրում են հետազոտողները։
Նյարդագիտություն և մտքի վերահսկում
Այսօր բժշկությունը բավականին լավ է բուժում ֆիզիկական (կամ մարմնական) հիվանդությունների մեծ մասը, սակայն հոգեկան և, առավել ևս, նյարդաբանական հիվանդությունները դեռևս վատ են բուժվում:
Հետևաբար, նյարդային համակարգի և մասնավորապես ուղեղի աշխատանքի ուսումնասիրությունը շատ ակտիվ է, գիտնականները մշակում են և՛ տեխնոլոգիաներ՝ մարդկանց «գլուխներում» եղածը «ճանաչելու», և՛ լուծումներ առաջարկելու՝ այն շտկելու համար: Սա հատկապես ճիշտ է ծերացող բնակչության և Ալցհեյմերի և Պարկինսոնի հիվանդության բուժման կարիք ունեցողների թվի աճի դեպքում: Գիտնականները հաշվարկել են, որ տկարամտություն ունեցող մարդկանց կյանքը հեշտացնելու նորարարական լուծումների թիվը հինգ տարին մեկ եռապատկվում է։
Խնդիրն այն է նաև, որ այդ սարքերի մեծ մասը կարող է օգտագործվել ռազմական նպատակներով, օրինակ՝ ինտերֆեյսները, որոնք թույլ են տալիս կառավարել սարքերը՝ օգտագործելով «մտքի ուժը» (նյարդային ազդակ), հիանալի են զենքի հետ աշխատելու համար: Իսկ օքսիտոցինը, որը հետազոտվում է՝ որպես պարկինսոնիզմի բուժման միջոց, կարող է օգտագործվել նաև պայքարելու մոտիվացիան բարձրացնելու համար։ fMRI տեխնոլոգիաները, որոնք չափում են ուղեղի որոշակի հատվածների ակտիվությունը, կարող են օգտագործվել մարդու մասին տեղեկատվություն ստանալու համար, որը նա չէր ցանկանա տալ, օրինակ՝ տվյալներ նրա վախերի մասին (վախ առաջացնող գործոններն արձագանք են առաջացնում ուղեղի որոշ հատվածներում, որը կարելի է հայտնաբերել սարքավորումների միջոցով):
Ինչպե՞ս հակազդել տեխնոլոգիայի չարաշահմանը
Դիտարկվում են տեխնոլոգիաների ոչ նպատակային, վտանգավոր կիրառման սպառնալիքներին դիմակայելու տարբեր տարբերակներ։ Ցավոք, օպտիմալ ճանապարհը դեռ մշակված չէ, բայց, ընդհանուր առմամբ, այսօր գիտական հանրությունն առաջարկում է մտածել հետևյալի մասին.
- Գիտական տվյալների տեղեկատվական անվտանգության առաջնահերթության վերաբերյալ (անհրաժեշտ է ցանկացած պոտենցիալ վտանգավոր տեղեկատվության հուսալի պահպանում, օրինակ՝ վնասակար վիրուսների գենոմները կամ վտանգավոր քիմիական միացությունների բանաձևերը):
- Որոշ գիտական ուսումնասիրությունների (կամ ուսումնասիրությունների մասերի) հանրային տիրույթում չհրապարակելու մասին, որոնք չարաշահման մեծ ներուժ ունեն (օրինակ՝ ռազմական կամ ահաբեկչական նպատակներով):
- Երկակի օգտագործման տեխնոլոգիաների խնդիրների և ռիսկերի մասին գիտնականների իրազեկվածության բարձրացման, կրթական գործընթացում էթիկայի և գիտության փոխհարաբերություններին մեծ ուշադրություն դարձնելու մասին։
- Առաջատար զարգացումների անվտանգ օգտագործումը վերահսկելու համար միջազգային համագործակցության ամրապնդման մասին:
- Հարցի համապարփակ օրենսդրական կարգավորման ձևավորման վերաբերյալ՝ ինչպես կոնկրետ երկրներում և տարածաշրջաններում, այնպես էլ՝ համաշխարհային տարածքում։
- Հանրային դիսկուրսի և տեղեկատվական թափանցիկության պահպանման վերաբերյալ (սպառողները պետք է հասկանան տեխնոլոգիայի անվտանգ օգտագործման հիմունքները, հանրային քննարկումը ցանկալի է):
Սիրարփի Աղաբաբյան
168.am
